Fysiotherapie bij de behandeling van borstkanker

Fysiotherapie

U wordt behandeld voor borstkanker. Als gevolg van de behandeling(en) is er mogelijk een risico op het krijgen van lymfeoedeem en schouderklachten. In deze folder staat informatie die voor u belangrijk is. Ook worden een aantal leefregels en oefeningen besproken.

Bij patiënten die een okselklieroperatie en/of borstamputatie hebben gehad is er een risico op het krijgen van lymfoedeem en/of schouderklachten.

Dit risico is ook aanwezig bij de behandeling met chemotherapie en/of bestraling.

Lymfoedeem

Het lymfestelsel
Het lymfestelsel bestaat uit lymfevaten, lymfeklieren en lymfeklierweefsel dat zich in verschillende organen bevindt. Het lymfestelsel speelt een belangrijke rol bij de afweer van ons lichaam.

Onze afweer verdedigt ons tegen virussen, bacteriën en andere zaken die ons ziek kunnen maken.

• Lymfevaten
  Lymfevaten vormen de kanalen van het lymfestelsel. Deze vaten worden vanuit het lichaamsweefsel gevuld met een kleurloze vloeistof: lymfe. De lymfe neemt vocht en afvalstoffen uit het lichaam op. Via steeds grotere lymfevaten komt de lymfe uiteindelijk in het bloed. Voordat de lymfe in het bloed komt, passeert zij tenminste één lymfeklier.

• Lymfeklieren
  Lymfeklieren zijn de zuiveringsstations van het lymfestelsel: daarin worden ziekteverwekkers, vooral bacteriën en virussen, onschadelijk gemaakt.

Op diverse plaatsen in ons lichaam komen groepen lymfeklieren voor.

Wat is lymfoedeem?

Bij de behandeling van borstkanker, waarbij de lymfklieren uit de oksel verwijderd of beschadigd worden, is er kans op het ontstaan van lymfoedeem. Bij lymfoedeem heeft u meer weefselvocht (lymfe) in uw lichaam dan normaal. Door het vocht wordt uw arm/flank/borst/rug dikker. De kans op lymfoedeem is groter naar mate er meerdere behandelingen worden gedaan. Lymfoedeem kan jaren na de behandeling nog ontstaan, daarom blijft het belangrijk om aandacht te besteden aan het voorkomen ervan.

Klachten die kunnen ontstaan bij lymfoedeem

• Zwelling;
• vermoeid en zwaar gevoel;
• pijn en/of tintelingen;
• beperkingen in de bewegingen;
• beperkingen in het dagelijks functioneren;
• huidafwijkingen;
• infecties.

Voorkomen van lymfoedeem
Om het risico op lymfoedeem te verminderen is het goed om te proberen:

• dat er niet teveel lymfvocht ontstaat in de arm;
• dat het lymfvocht goed blijft stromen in de arm.

Leefregels / adviezen

Hieronder staan een aantal aandachtspunten vermeld. U hoeft de lijst niet als een opsomming van 'verboden en geboden' op te vatten. Let op de signalen van uw lichaam. Als u voelt dat uw arm moe wordt of als u pijn in de arm of schouder krijgt, geef de arm dan rust (eventueel op een kussen leggen of in de jaszak steken). Als u dit op tijd doet is de kans groot dat de klachten weer vanzelf verdwijnen. Bij twijfel adviseren wij u contact op te nemen met uw fysiotherapeut of de mammapoli.

Algemeen

• Geef wat tegendruk in de oksel / flank, door middel van een klein kussentje onder de arm. Dit kunt u gewoon op de bank doen.
• Zijn alle okselklieren verwijderd (okselklierdissectie), dan adviseren we aan deze kant geen bloeddruk te laten meten, bloed te laten prikken of infuus in te laten brengen.
• Bescherm uw litteken voor de zon.
• Als u oedeemklachten heeft na het verwijderen van alle klieren en een lange vliegreis gaat maken, adviseren we u een armkous te dragen.

Specifiek: Huidzorg (na het verwijderen van alle okselklieren)

• Voorkom wondjes en infecties aan de arm en hand. Ontsmet eventuele wondjes goed met een desinfecterend middel en doe er een pleister op. Tip: koop enkele flesjes Sterilon. Dit wordt verkocht als chloorhexidine oplossing. Bewaar deze op handige plaatsen, zoals de keukenla, jaszak, handtas, enz.
• Draag handschoenen bij ruwe karweitjes (tuinieren, vuil huishoudelijk werk enz).
• Zorg voor schone nagels en handen.
• Wees voorzichtig met prikken, snijden en branden.
• Neem bij ontstekingen contact op met uw arts.
• Voorkom dat de huid uitdroogt.

Beweging

• Blijf actief: streven naar de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB): minimaal 150 minuten per week matig intensieve inspanning (hartslag verhogend), verspreid over diverse dagen. Tevens bij voorkeur minimaal 2 x per week spier- en botversterkende oefeningen.
  Weinig lichaamsbeweging na een behandeling voor borstkanker vormt een verhoogd risico voor ontwikkelen van lymfoedeem.
• Probeer de arm normaal te gebruiken.
• Zoek een evenwicht tussen rust en inspanning.
• Krachttraining van de arm/schouder wordt geadviseerd om lymfoedeem te voorkomen. Voorkom een te snelle opbouw met sporten. U mag geen last krijgen van vermoeidheid of pijn in de arm / schouder of extreme zwelling van de hand/arm.
• Voorkom een te hoog BMI (≥25). Dit is een risico voor het krijgen van lymfoedeem.

Schouderklachten

Oorzaken van schouderklachten bij de behandeling van borstkanker kunnen zijn:

• inactiviteit;
• na operatie (verwijderen van alle okselklieren, sentinel node en/of borstoperatie);
• na bestraling van de oksel en/of borst.

Het is belangrijk om na een eventuele operatie en/of tijdens de behandeling de arm normaal te gebruiken en te bewegen. Voor de bestraling zal de arm voldoende beweeglijk moeten zijn om een juiste houding aan te kunnen nemen. De armen worden hierbij boven het hoofd in de armsteunen gelegd. Bestraling van het okselgebied kan als bijwerking hebben dat de weefsels minder elastisch worden. Hierdoor kan de beweeglijkheid van de arm in de loop van de tijd minder worden. Het kan zijn dat u hier in de toekomst last van blijft houden. U doet er dus goed aan om onderstaande oefeningen te blijven doen na deze behandelingen.

• Doe de oefeningen rustig.
• Oefen binnen de pijngrens. U mag bij het oefenen lichte rek voelen, maar geen pijn.
• Oefen 3 x per dag en bouw het aantal herhalingen uit van 5 naar 10.
• Let tijdens de oefeningen op een goede houding, waarbij de schouders laag blijven.

Oefeningen

Als u geopereerd bent kunt u de arm op 2 kussens leggen, zodat de arm iets omhoog en zijwaarts geheven wordt.

Oefening 1 t/m 8: mogen direct gedaan worden in alle situaties.

Vanaf oefening 9:

• Na een borstsparende operatie: afhankelijk van de okselklieroperatie.
• Na een sentinel node procedure (verwijdering poortwachterklier): direct afhankelijk van hoe het gaat.
• Na het verwijderen van alle okselklieren: na 5 dagen. Als de drain verwijderd is, mag u pas uw arm boven schouderhoogte brengen.
• Na een borstamputatie: na 2 weken.
• Na een borstreconstructie met een tissue expander: na 6 weken.

Oefening 1                                                                          
Rondjes draaien met de schouders.

Oefening 2
Hoofd voor- en achterwaarts bewegen (= ja knikken).

Oefening 3
Hoofd naar linker en rechter schouder zijwaarts kantelen.

Oefening 4
Hoofd naar links en rechts draaien (over de schouder kijken) = nee knikken.

Oefening 5
Strek de vingers van uw hand volledig. Maak daarna een vuist.

Oefening 6
In stand of liggend op de rug. Houd de ellebogen langs het lichaam. Buig en strek rustig de ellebogen.

Oefening 7
Hang met het bovenlichaam voorover slinger met de geopereerde arm op geleide van klachten rondjes / naar voren-achteren (niet boven 90 graden / schouderhoogte). 

Oefening 8
Plaats de hand van de gezonde kant in de oksel van de geopereerde kant. Maak een pompbeweging: elleboog van het lichaam af bewegen en weer naar het lichaam toe.

Oefening 9
Ga een stukje (15 cm) van de muur staan en 'krabbel' met beide handen tegelijkertijd langs de muur naar boven. Houd dit even vast.

Oefening 10
Arm voorwaarts zover mogelijk optillen. Schouders laag houden. Eventueel met vasthouden van de pols met de andere hand ter ondersteuning.

Oefening 11
Arm zijwaarts zover mogelijk optillen. Schouders laag houden.

Oefening 12
Beide handen in de nek: de ellenbogen naar achter bewegen.

Oefening 13
Aangedane arm achterop de rug. Met elke hand een uiteinde van de handdoek vastpakken. De handdoek naar boven en onder trekken op de rug.

Bovenstaande oefeningen zijn voor het verbeteren van de beweeglijkheid van het arm/schouder gebied. Als u krachttraining wilt gaan doen, kunt u het beste eerst contact opnemen met u eigen fysiotherapeut.

Wat te doen als u toch klachten krijgt?

Er bestaat een kans dat er toch lymfoedeem en/of schouderklachten ontstaan ondanks dat u goed omgaat met de leefregels. Waarom de een wel klachten krijgt en de ander niet is niet duidelijk.

Lymfoedeemklachten die u kunt hebben in arm, hand, oksel, flank, borst of rug, zijn:

• zwelling (eventueel tijdelijk);
• een zwaar gespannen of moe gevoel;
• functieverlies en/of bewegingsbeperking;
• pijn en/of tintelingen.

Als u deze klachten merkt kunt u eerst proberen de arm rust te geven en hoger te leggen. Als de klachten de volgende dagen niet verminderen neem dan contact op met de verpleegkundig specialist op de mammapoli. Als het nodig is kan een behandeling door een oncologie/oedeem fysiotherapeut of huidtherapeut worden gegeven.